صله رحم

گرچند این موضوع را در مناسبت های مختلف بیان کرده ام ، اما با توجه به اهمیت " صله رحم" و همچنان این روز ها که روز های دید و باز دید از اقوام می باشد بازهم این موضوع را تذکر می دهم تا بار دیگر به اهمیت آن تاکد نمایم و از همه دوستان بخواهم که از حال اقوام خویش غافل نباشند. صله رحم یا تحکیم پیوند خویشاوندى ، از سجایاى ارزشمند اخلاقى است که ریشه در عواطف و احـسـاسـات هـمـه انـسـان هـا صـرف نـظـر از هـر دیـن و نژادى دارد و همه نیز آن را به عنوان یک فـضـیـلت اخـلاقـى نـیـکـو مـى دارنـد. در شـریـعـت مـقـدس اسـلام نـیـز از اصول اخلاق اجتماعى شمرده شده است ؛
1ـ دسـتور خداست : عمر بن مریم مى گوید: از امام صادق (ع )، درباره : آیه وَالَّذینَ یَصِلُونَ ما اَمَرَاللّهُ اَنْ یُوصَلَ 1 پرسش کردم ، پاسخ داد: مِنْ ذلِکَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ غایَةُ تَاءْویلِها اِیّانا 2
صله رحم مصداق آن است و تاءویل نهایى آن ما هستیم .

مـقـدّمـه تـقـواسـت : تـقـوا از اصـولى تـریـن مـسـائل اخـلاق اسـلامـى اسـت و تار و پود آن را تشکیل مى دهد و صله رحم مقدمه و مکمّل تقواست . امام رضا(ع ) فرمود: اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ اَمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقْرُونٌ بِها ثَلاثَةٌ اُخْرى ... اَمَرَ بِاتِّقاءِ اللّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ فَمَنْ لَمْ یَصِلْ رَحِمَهُ لَمْ یَتَّقِ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ 3
خـداونـد بـه سـه چیز دستور داده که تواءم با سه چیز دیگر است (از جمله ) به تقواى الهى و صله رحم دستور داده و هر کس صله رحم نکند، تقواى الهى هم ندارد.
3ـ از شؤ ون امامت است : امام صادق (ع ) خطاب به شیعیان مى فرماید: خداوند بزرگ ، دوستى ، ولایت و اطاعت ما را بر شما واجب کرده است ، پس هر کس با ماست باید از مـا پـیـروى کـند و ورع ، کوشش ، اداى امانت به نیکوکار و بدکار و صله رحم از شؤ ون ماست . 4
4ـ علامت دین است : امیرمؤ منان صلوات اللّه علیه مى فرماید:
دیـنـداران را نـشـانـه هایى است که بدان شناخته مى شوند: راستگویى ، امانتدارى ، وفاى به عهد و صله رحم . 5
5ـ اخـلاق را نـیـکـو مـى کـنـد: تـاءکـید بر پیوند خانوادگى و اصرار بر آن بسیارى از اخلاق نـیـکـوى دیـگـر چون ، انفاق ، تعاون ، شادمان کردن مؤ من ، دفاع از حق ، سخاوت و... را در پى دارد، از این رو حضرت باقر(ع ) فرمود: صِلَةُ الاَْرْحامِ تُحَسِّنُ الْخُلْقَ وَ تُسَمِّحُ الْکَفَّ وَ تُطَیِّبُ النَّفْسَ...6
پیوند با خویشاوندان ، اخلاق را نیکو، دست را بخشنده و جان را با صفا مى کند.
6ـ مـانـع گناه است : اسحاق بن عمّار مى گوید: از حضرت صادق (ع ) شنیدم که فرمود: (صله رحم و نیکویى ، حساب را آسان و از گناه جلوگیرى مى کنند.) 7
از سوی دیگر ؛ ارزندگى و فضیلت سرشار پیوند خانوادگى ، آن را از موقعیت ممتازى برخوردار ساخته و از نظر درجه اهمیت ، در ردیف ایمان به خدا قرار داده است ؛ امام صادق (ع ) مى فرماید:
(مـردى نـزد رسـول خدا(ص ) آمد و عرض کرد: اسلام برتر چیست ؟ پیغمبر(ص ) فرمود: ایمان به خدا. پرسید بعد از آن چیست ؟ فرمود: صله رحم ...) 8
امام باقر(ع ) نیز مى فرماید: اَفْضَلُ ما تَوَسُّلَ بِهِ الْمُتَوَسِّلُونَ الاْ یمانُ بِاللّهِ وَ صِلَةُ الرُّحِمِ...9
بهترین چیزى که متوسّلان (به خدا) بدان چنگ زده اند، ایمان به خدا و صله رحم است .
ابـو ورد مـى گـویـد: از امـام بـاقر(ع ) پرسیدم : چگونه خداوند به بهترین وجه پرستش مى شود؟ فرمود: (با صله رحم .) 10
امیرمؤ منان صلوات اللّه علیه نیز آن را جزو برترین مروّت وجوانمردى دانسته ،مى فرماید: مِنْ اَفْضَلِ الْمُرُوَّةِ صِلَةُ الرَّحِمِ 11
از سـوى دیـگر، قطع پیوند خانوادگى به شدت مورد نکوهش قرار گرفته و در زمره گناهان کبیره شمرده شده و قاطع رحم مورد لعنت خدا قرار گرفته است .³⁸⁰ که نتیجه معکوس آن ، فضیلت صله رحم را دو چندان مى کند.آثار ارزنده صله رحم
بدون تردید هر چه را اسلام بر آن تاءکید کرده ، داراى حکمت و تاءثیر مثبت در زندگى انسان است ، خواه ما از آن اثر و حکمت آگاه شویم و خواه آگاه نشویم و هر چه تاءکید و سفارش بیشتر باشد، آثار آن دستور نیز افزون تر خواهدبود، تحکیم پیوند خانوادگى نیز آثار و برکات بیشمارى در پى دارد که مهم ترین آنها را در زیر مى آوریم :
الف ـ عـمـر طـولانـى : تـحکیم رابطه خویشاوندى ، عمر را افزایش مى دهد چنانکه قطع آن ، از عمر انسان مى کاهد، رسول گرامى اسلام (ص ) فرمود:
مـردى صـله رحـم بـه جـا مـى آورد در حـالى کـه سـه سـال بـیـشـتـر از عـمـرش بـاقـى نـیـسـت ، ولى خـداونـد، آن را بـه سـى سال افزایش مى دهد. 12
ب ـ آبـادانـى شـهـرهـا: امـیـرمـؤ مـنـان (ع ) از رسـول خـدا(ص ) نقل مى کند که فرمود: صِلَةُ الرَّحِمِ تَعْمُرُ الدِّیارَ وَ تَزیدُ فِى الاَْعْمارِ وَ اِنْ کانَ اَهْلُها غَیْرَ اَخْیارٍ 13
صـله رحـم شـهـرهـا را آبـاد مـى کـنـد و عـمـرهـا را افـزایـش مـى دهـد گـر چـه اهل آن از زمره نیکان نباشند.
ج ـ پـاکـیـزگـى کـردار: امـام صـادق (ع )، صـله رحـم را مـایـه پـاکـیـزه شـدن اعمال مى داند: اِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ تُزَکِّى الاَْعْمالَ... 14
د ـ فراوانى ثروت : با اینکه در ظاهر، صله رحم ، با رفت و آمد و هزینه شدن بخشى از درآمد انـسـان هـمـراه اسـت ولى پـیـشـوایـان مـعـصـوم تـاءکید کرده اند که چنین هزینه هایى سبب برکت زندگى و فراوانى درآمدها مى گردد.
امام على (ع ) مى فرماید: صِلَهُ الاَْرْحامِ تُثْمِرُ الاَْمْوالَ وَ تُنْسِى ءُ فِى الاَّْجالِ 15
پیوند با خویشان ، ثروت ها را بارور مى سازد و مرگ ها را به تاءخیر مى اندازد.
ه‍ ـ تـحکیم عاطفى : افراد فامیل به طور طبیعى با یک احساس خاص با هم مرتبطند و یکدیگر را دوست دارند. این عواطف و احساسات از نعمت هاى ارزشمند الهى است که در درون انسان تعبیه شده و از راه صـله رحـم بـر تـحـکـیـم و گـسـتـرش آن تـاءکـیـد شـده اسـت و آن کـسـى کـه بـه ایـن عـمـل خـدا پـسـنـدانـه اقـدام مـى کـند، احساسات فامیل را نسبت به خود جذب مى کند به تعبیر امام باقر(ع )
صِلَةُ الاَْرْحامِ وَ تُحَبِّبُ فى اَهْلِ بَیْتِهِ فَلْیَتَّقِ اللّهَ وَ لْیَصِلْ رَحِمَهُ)³⁸⁵
پیوند خانوادگى (فرد را) در فامیلش محبوب مى گرداند. پس شخص باید تقواى الهى پیشه کند و با فامیلش پیوند برقرار نماید.
و ـ آسـانـى حـسـاب : یـکـى از مـقـاطـع بـسـیـار مـشـکـل جهان آخرت ، رسیدگى به حساب و کتاب اعـمـال اسـت و صـله رحـم ایـن خـاصـیـت را دارد کـه در چـنـان مـوقـعـیـتـى عامل خویش را کمک کرده و حسابرسى او را آسان مى نماید.
امام صادق (ع ) فرمود:
(اِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ... تُیَسِّرُ الْحِسابَ وَ تَدْفَعُ الْبَلْوى ... 16
همانا صله رحم ، حساب را آسان و بلا را دفع مى کند.
ز ـ ورود بـه بـهـشت : آروزى هر مؤ من ، سعادت اخروى و جاى گرفتن در بهشت جاوید است و چنین آرزویـى بـا تـحـکـیـم پـیـونـد خـانـوادگـى مـیـسـّر مـى گـردد. رسول بزرگوار اسلام (ص ) فرمود:
شـش چـیـز اسـت که اگر کسى به یکى از آنها عمل کند، در روز قیامت از او حمایت مى کند تا وارد بهشتش سازد... و یکى از آنها صله رحم است . 17فراگیرى
ارزش و اهـمـیـّت پـیـونـد خـانـوادگـى ایـجـاب مـى کـنـد کـه شـامـل و فراگیر باشد تا از سویى هیچ فامیلى از آن محروم نگردد و از سوى دیگر هرگونه کار نیک و پسندیده اى که امکان دارد، نسبت به رحم انجام پذیرد.
الف ـ عمومیت ارتباط
آیـات و روایـاتـى کـه پـیـرامـون صـله رحـم سـخـن گـفـتـه انـد، مـحـدودیـتـى بـراى افرادفامیل قائل نشده اند و ظاهراً شامل همه اقسام آن اعم از دور و نزدیک ، فقیر و غنى ، کافر و مسلمان ، بدکار و نیکوکار و... مى شود و در برخى روایات نیز بر آن تاءکید شده است :
روزى رسول خدا(ص ) به مردم فرمودند: آیا شما را به (دارنده ) بهترین اخلاق دنیا و آخرت راهنمایى کنم ؟ [گـفـتند: آرى فرمود:] کسى که با بُرنده رابطه خویشاوندى ، پیوند برقرار سازد و به آن که مالش را از او دریغ داشته ، ببخشاید و از کسى که به او ستم نموده درگذرد. 18
عبداللّه بن سنان مى گوید: به امام صادق (ع ) عرض کردم : پسر عمویى دارم که هر چه با او رابطه برقرار مى سازم ، او قطع رابطه مى کند، اجازه مى دهى ، من هم با او قطع رابطه کنم ؟) (امـام اجـازه نـداد) و فـرمـود: (اگـر تـو بـه رابـطـه ات ادامـه دهـى ، خـداوند پیوندتان را بـرقـرار مـى کـنـد ولى اگـر تـو هـم قـطـع رابـطـه کـنـى ، خـداونـد پیوندتان را قطع خواهد کرد 19.)
جـهـم بـن حـمـید نیز مى گوید: به امام صادق عرضه داشتم : خویشاوندانى دارم که بر آیین من نـیـسـتـند، آیا حقّى بر گردن من دارند؟ پاسخ داد: هیچ چیز مانع حق خویشاوندى نمى شود، اگر آنـهـا بـر آیـیـن تـو بـودنـد، دو نـوع حـق بـر گـردنـت داشـتـنـد: حـق خـویـشاوندى و حق مسلمانى .³⁹⁰
ب ـ انواع صله
پـیـونـد خـانـوادگـى یـک مـفـهـوم عـرفـى اسـت و شـامـل هـر گـونـه کـارى کـه پسندیده وبراى فامیل سودمند باشد، مى شود. از سلام و احوال پرسى گرفته تا کمک هاى متنوع مادى و معنوى و از جـان مـایـه گـذاشـتـن بـراى فامیل . بنابراین مؤ من باید در حد توان خویش و نیاز اعضاى خـانـدان ، از آنـان دلجـویـى کـنـد و هـیـچ گـونـه کـمک و رسیدگى را از آنان دریغ ندارد؛ اگر خویشاوندى نیاز مالى دارد، یا از او قرض مى خواهد، به او بپردازد. اگر کمک جسمى ، قدمى و هـمـکـارى فـکـرى و روحـى او را مـى طـلبـد، بـه او مـدد کند، اگر به دید و بازدید خانوادگى دلخـوش مـى شـود، اقدام نماید و... البته در همه موارد صله رحم ، توانایى انجام کار و مشروع بـودن ، دو شـرط اسـاسـى اسـت ، بـدیـن مـعـنـا کـه اگـر افـراد فـامـیـل از او در خـواسـتـى کردند که توان انجام آن را ندارد، از عهده اش ساقط مى شود و اگر اسـتـمـداد فـامـیـل و صـله رحم ، مستلزم عمل نامشروع و با خواست خدا در تضاد باشد، نباید آن را انـجـام دهـد؛ مثل اینکه برادر یا خویشاوند دیگرى در ستم به مردم یا گناه دیگرى از او استمداد طـلبـد یـا مـالى را بـراى مـصـرف نـامـشـروع بـخـواهـد. در ایـن گـونـه مـوارد نـبـایـد بـه فـامـیـل کـمـک کـرد بـلکـه بـر عـکـس ، صـله رحـم آن اسـت کـه حـتـى او را از هـر گـونـه عـمـل نـاروا بـاز دارد و ایـن بـهـتـریـن خـدمـتـى اسـت کـه بـه فامیل خود کرده است .
امام صادق (ع ) درباره کم ترین پیوند خویشاوندى مى فرماید:. ..صِلُوا اَرْحامَکُمْ وَ بِرُّوا بِاِخْوانَکُمْ وَ لَوْ بِحُسْنِ السَّلامِ وَرَدِّ الْجَوابِ 20
پـیـونـد خـویشاوندى را محکم و به برادرانتان نیکى کنید گر چه با سلام نیکو و پاسخ سلام دادن باشد.
و در روایـتـى از رسـول اکـرم (ص ) از جـان و مال مایه گذاشتن براى خویشاوندان ، بالاترین نوع صله رحم شمرده شده است . 21


 1 روضه ، کافى ، ج 8، ص 244.
 2 شرح غررالحکم ، ج 1، ص 339.
 3 همان ، ج 3، ص 392.
 4 همان ، ص 391.
 5 بحارالانوار، ج 61، ص 290.
6 اصول کافى ، ج 2، ص 56.
 7- وسائل الشیعه ، ج 8، ص 507.
 9- اصول کافى ، ج 2، ص 56.
 10- همان ، ص 100.
 11- همان ، ص 99.
 12- وسائل الشیعه ، ج 2، ص 905.
 13- اصول کافى ، ج 1، ص 26.
 14- همان ، ج 2، ص 100.
 15- سفینة البحار، ج 1، ص 411.
 16- وسائل الشیعه ، ج 8، ص 508.
 17 اصول کافى ، ج 2، ص 101.
 18 همان ، ص 103.
 19- وسائل الشیعه ، ج 8، ص 504.
 20- همان ، ص 506.
 21- مفردات ، راغب اصفهانى ، واژه صدق .