چگونگى خلافت انسان از خدا

خلیفه کسى است که پس از مستخلف عنه ظهور پیدا مى کند؛ یعنى در خلف و وراى او قرار مى گیرد و این مبتنى بر غیبت و نبود مستخلف عنه است و خداوندى که" بکل شى ء محیط"   و "على کلى شى ء شهید " است غیبتى ندارد و صحنه اى از او خالى نیست تا خلیفه او جاى او را پر کند. پس خلافت انسان از خدا چگونه تصویر مى شود؟
در پاسخ باید گفت ، این اشکال در صورتى وارد است که مقصود از استخلاف ، تفویض و واگذارى صحنه باشد و چنین استخلافى نسبت به خداوند، نه مورد تایید عقل است و نه مستفاد از نقل . آنچه درباره استخلاف از خداوند تصور دارد مظهریت خاص و مراتب ویژه است ؛ یعنى مراد از خلافت انسان از خداوند این است که او مظهر صفات خداوند و مرآت افعال اوست ؛ خدا اصل است و انسان خلیفه آیت و مرآت او.به بیان دیگر، نه خالى شدن صحنه وجود از خداوند مراد است و نه واگذارى مقام ربوبیت و تدبیر به انسان ؛ زیرا نه غیبت و محدودیت خداوند قابل تصور صحیح است و نه استقلال انسان در تدبیر امور قابل قبول ؛ چون موجود ممکن و فقیر ذاتا و مستقلا از اداره امور خود عاجز است ، چه رسد به تدبیر کار دیگران .به بیان سوم ، محیط مطلق خلیفه ندارد و حاضر محض استخلاف نمى پذیرد. از این رو اگر خداوند که محیط مطلق و حاضر است کسى را خلیفه خود معرفى کرد، مقصود این است که دست خدا از آستین او ظهور یافته است  " ان الذین یبایعونک انما یبایعون الله یدالله فوق ایدیهم"  و " یعذبهم الله باید یکم  " و اگر بخواهیم ظاهر مفهوم خلافت (تحقق کار مستخلف عنه به دست خلیفه ) حفظ شود باید گفت ، چنانه که خدا محیط و شاهد و قادر بر هر چیز است خلیفه او نیز این گونه است . تنها تفاوت در این است که خداوند، این صفات را بالا صاله و بالذات دارد و خلیفه او بالتبع و بالعرض و در واقع تفاوت بالاصاله و بالتبع بلکه بالذات و بالعرض بودن به این نکته بر مى گردد که خداوند از همه چیز بى نیاز است ، ولى خلیفه او به وسیله هر چیزى نیاز خود را رفع مى کند.

تلخیص شده از جلد سوم تفسیرتسنیم آیت الله استاد جوادی آملی